ZIEJA Jan, pseudonim "Wojciech" - "Rybak" (1897-1991), ksiądz prałat, radykalnie żyjący Ewangelią, duszpasterz i pisarz religijny, gorący patriota, twórczy działacz społeczny. Ur. 1 III 1897 we wsi Osse pow. Opoczno, par. Odrzywół w diec. Sandomierskiej, z ojca Kazimierza (powinno być: Michała – dop. red.) i matki Konstancji z Kmieciaków, pańszczyźnianych rolników. Od dziecka pociągała go bardziej nauka niż praca na roli. Rozumiała to matka, toteż wyraziła zgodę na propozycję księdza proboszcza Antoniego Aksamitowskiego i syn jej w 1905 r. zamieszkał na plebanii, gdzie miał możliwość uczenia się. W 1907 r. rozpoczął systematyczną naukę w Gimnazjum im. Chrzanowskiego w Warszawie, zamieszkał na stancji. Z braku funduszy musiał przerwać naukę w szkole i program klasy II i III przerabiał ucząc się prywatnie. W 1910 r. otrzymał od Henryka Dembińskiego, właściciela majątku Przysucha, stypendium, i od klasy IV mógł uczęszczać do Gimnazjum Zygmunta Wielopolskiego w Warszawie. W latach szkolnych wykazywał obok uzdolnień intelektualnych zainteresowania patriotyczne i społeczne. Od 1912 r. należał do tajnego skautingu - harcerstwa. Nawiązał kontakt z Aleksandrem Zawadzkim, założycielem pisma o charakterze niepodległościowym "Lud Polski", przeznaczonym dla wsi. Pomagał w wydawaniu i rozpowszechnianiu tego pisma. Wstąpił do Narodowego Związku Chłopskiego. W 1915 r. ukończył klasę VIII nie uzyskując świadectwa maturalnego z powodu trudności czynionych przez władze rosyjskie.

We wrześniu 1915 r. wstąpił do Seminarium Duchownego w Sandomierzu. Święcenia kapłańskie przyjął 5 VII 1919 r. z rąk biskupa Mariana Ryxa. W tym też roku został przez księdza biskupa wydelegowany na studia teologiczne na Uniwersytecie Warszawskim. Wybrał sekcję dogmatyczno-biblijną. Zamieszkał w konwikcie. W sierpniu 1920 r. brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej jako kapelan VIII Pułku Piechoty Legionów. Służbę w Legionach skończył w listopadzie 1929 r., odznaczony Krzyżem Walecznych. Zawsze jednak żywił przekonanie, że wojna jest przeciwna Prawu Bożemu, które głosi, że nie wolno zabijać nigdy nikogo. Tej idei został wierny do końca życia, głosił ją słowem mówionym i pisanym.

W 1922 r. studiował archeologię chrześcijańską w Rzymie. Nie skończył pracy doktorskiej w przekonaniu, że dla kapłana ważniejsze jest duszpasterstwo niż zdobywanie stopni naukowych.

W 1923 r. został kapelanem tworzącego się w Laskach Zakładu dla Ociemniałych i Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Służebnic Krzyża. Współpracował z założycielką m. Różą Czacką, i ks. Władysławem Korniłowiczem. W latach 1924-1928 powrócił do pracy parafialnej w diecezji. Był prefektem i wikarym w Zawichoście, Kozienicach i Radomiu. Wyraźnie interesował się życiem robotników i chłopów. Był cenionym przez młodzież katechetą. Nie odpowiadał mu jednak - w świetle jego wizji, jak powinno wyglądać życie parafii - styl życia i pracy w poznanych parafiach. Podjął u kapucynów próbę życia zakonnego, z którego zrezygnował szukając bardziej radykalnego ubóstwa. Na własną prośbę przeniósł się do diecezji pińskiej - do biskupa Zygmunta Łozińskiego. Na Polesiu pracował w latach 1928-1932 jako proboszcz parafii w Łahiszynie, profesor w Seminarium Duchownym w Pińsku, dyrektor diecezjalny Akcji Katolickiej, animator akcji charytatywnych "Caritas" w parafiach i diecezji. (Pamięć o księdzu proboszczu Janie Ziei przechowała się w następnych pokoleniach w Łahiszynie i jest do dziś żywa). Po śmierci księdza biskupa Łozińskiego uzyskał urlop w diecezji na lata 1932-1934, aby podjąć studia judaistyczne na Uniwersytecie Warszawskim. Już wcześniej angażował się w sprawy żydowskie, występując przeciw antysemityzmowi, jak również przeciw "antygoizmowi" (jego własne sformułowanie).

W 1935 r. powrócił na Polesie. Współpracował do 1939 r. z matką Urszulą Ledóchowską jako kapelan i duszpasterz na placówkach misyjnych szarych urszulanek. W Mołodowie zorganizował i prowadził Uniwersytet Ludowy i gimnazjum dla młodzieży. Rozwinął działalność wśród ludności różnych wyznań - katolików, prawosławnych, baptystów, szanując i wyznanie ludności, i narodowość - Polaków, Białorusinów, Ukraińców, Żydów. W 1939 r. brał udział w Krajowym Zjeździe "Wici". W statucie "Wici" pod jego wpływem zostało umieszczone sformułowanie mówiące o przyjęciu zasad chrześcijańskich jako podstawy działania. Utrzymywał bliski kontakt z Ignacym Solarzem.

W marcu 1939 r. został powołany jako kapelan do wojska i wcielony do 89 Pułku Strzelców Poleskich. Po kapitulacji wrócił przez Laski do Warszawy, włączając się jako duszpasterz i kaznodzieja w prace Podziemia. Był kapelanem "Szarych Szeregów", naczelnym kapelanem Związku Harcerstwa Polskiego, kapelanem Komendy Głównej Armii Krajowej, a w czasie Powstania Warszawskiego kapelanem pułku "Baszta". Współpracował w ratowaniu Żydów z Radą Pomocy Żydom "Żegota" i z Frontem Odrodzenia Polski. Dla Polaków wywożonych do Niemiec opracował wspólnie z prof. Heleną Redlińską i wydał modlitewnik-katechizm "Z Chrystusem w drogę życia".

Po Powstaniu Warszawskim przeszedł przez obóz w Pruszkowie i wyjechał do Krakowa. Po krótkim tam pobycie, dobrowolnie pojechał na roboty do Niemiec, aby wspierać duchowo Polaków wywożonych na przymusowe prace.

W latach 1945-1949 duszpasterzował na Ziemiach Odzyskanych w Słupsku i okolicy, organizując życie parafii, działalność charytatywno-społeczną i repolonizacyjną. Otworzył w Słupsku Dom Matki i Dziecka, bibliotekę publiczną, a także Uniwersytety Ludowe w Orzechowie i Wytownie. W 1947 r. został członkiem "Wici". W 1949 r. z przyczyn zdrowotnych musiał opuścić Ziemie Odzyskane. Wezwany przez Prymasa Wyszyńskiego, powrócił do Warszawy. Pracował w parafii św. Wawrzyńca na Woli i krótko w tworzącej się parafii na Jelonkach. Od 1950 r. pełnił funkcję rektora kościoła sióstr wizytek. Odwagą, bezkompromisowością życia chrześcijańskiego i poglądów politycznych wywierał wielki wpływ na zróżnicowane społeczeństwo warszawskie. Był niekwestionowanym autorytetem moralnym. Po kazaniu, wygłoszonym w pierwszą niedzielę po aresztowaniu księdza Prymasa Wyszyńskiego we wrześniu 1953 r., władze zażądały usunięcia go z Warszawy jako "uciążliwego obywatela". Przez rok (1954) przebywał w Zakopanem na leczeniu. Następnie pracował w Seminarium Duchownym w Drohiczynie. W latach 1955-1959, po powrocie do Warszawy, ponownie został rektorem kościoła sióstr wizytek.

W 1960 r. ciężko zapadł na zdrowiu. Od 1963 r. został zwolniony z pracy diecezjalnej. Zamieszkał na stałe u szarych urszulanek w domu przy ul. Wiślanej 2, w którym od okupacji niemieckiej miał swoje miejsce zamieszkania i duszpasterzowania. Zajął się głównie pracą pisarską. Opracował i wydał siedem książek biblijno-katechizmowych; pisał artykuły do wielu czasopism. Nauczył się języka szwedzkiego, by przetłumaczyć "Drogowskazy" Daga Hammarskjolda, sekretarza generalnego Organizacji Narodów Zjednoczonych, oddając mu hołd i wyrażając uznanie dla idei pokoju (Kraków 1967 i 1981). Od 1976 r. był współzałożycielem i członkiem Komitetu Obrony Robotników. Pełnił funkcję przewodniczącego Rady Funduszu Samoobrony Społecznej. Był sympatykiem Solidarności, wspierając ją duchowo od jej początków aż do swej śmierci.

Spośród licznych przyjaciół należy wymienić Piotra Borowego (1858-1932), gazdę, mistyka, pisarza, działacza społecznego na Orawie i ks. M. Józefa Metzgera (1887-1944), Niemca, założyciela (1928) Instytutu Chrystusa Króla w Meitingen k. Augsburga - działającego dla pokoju i jedności Kościołów chrześcijańskich - do którego przyłączył się duchowo.

W uznaniu zasług otrzymał: Warszawski Krzyż Powstańczy (10 XII 1986), Krzyż Komandorski Orderu Polonia Restituta (Londyn, 3 V 1989), Krzyż za udział w wojnie 1918-1921 (11 VIII 1990) i podniesiony został do rangi podpułkownika.

Opublikował m.in.: Katechizm życia chrześcijańskiego, Poznań 1949; Zasady życia chrześcijańskiego, Londyn 1960 i 1961; Światłość świata - Życie Jezusa Chrystusa i Jego uczniów opowiadane słowami Ewangelii i Dziejów Apostolskich, Warszawa 1961; Przyjdź, Panie! Ewangelia i życie, Poznań 1966 i 1972; Życie religijne, Olsztyn 1967 i 1981; Liturgia życia, Poznań 1975; Wierzę. Katechizm, Opole 1979; Życie Ewangelią. Spisane przez Jacka Moskwę, Paryż 1991.
Tłumaczył dzieła innych autorów: Olivier Clemente, Rozmowy z Atenagorasem, "Więź" 1972, nr 1, 3, 4, 10, 11; 1973, nr 1 i 7-8; Boże mój i Panie... (wiersz nieznanego poety) "Więź" 1983, nr 11-12.
Publikował liczne wypowiedzi i artykuły w "Znaku", "Tygodniku Powszechnym" i innych czasopismach: Kościół a ruch ludowy, "Myśl Ludowa" (b.r.w.); Wypowiedź w ankiecie w sprawie życia parafialnego, "Tygodnik Powszechny" 1957, nr 22; Ojcze nasz pracujących społecznie (fragm. modlitewnika Z Chrystusem w drogę życia, "Więź" 1958, nr 3; Samotne matki - problemy życia, "Tygodnik Powszechny" 1959, nr 40; Ewangelia na nowo odczytana, "Znak" 1962, nr 6; Uczyłaś nas mądrej dobroci (przemówienie na pogrzebie śp. Marii Dąbrowskiej), "Tygodnik Powszechny" 1965, nr 23; Wiejski proboszcz (o ks. A. Fedorowiczu parafianie i przyjaciele) "Tygodnik Powszechny" 1965, nr 44; Co chciałbym przekazać młodym? (wypowiedź w ankiecie), "Więź" 1968, nr 1(117); W ukryciu... Na tropach O. Honorata Koźmińskiego, "Tygodnik Powszechny" 1969, nr 28; Przepaść - ślepy zaułek - droga, "Tygodnik Powszechny" 1970, nr 12; Liturgia żywa, "Tygodnik Powszechny" 1971, nr 2; Kto Mszę św. odprawia?, "Tygodnik Powszechny" 1971, nr 8; Alleluja, "Tygodnik Powszechny" 1971, nr 15; Po śmierci Patriarchy, "Więź" 1972, nr 10(174); Fragmenty reguły Taize, "Tygodnik Powszechny" 1972, nr 35; Co jest teraz do zrobienia?, "Więź" 1973, nr 7-8 (183-184); Przeciw wojnom... wiara Kościoła, "Tygodnik Powszechny" 1978, nr 1; Pewien człowiek. Jak mamy pomagać Janowi Pawłowi II? Patrząc na herb papieski (krótkie minieseje), "Więź" 1978, nr 11(247); O trwałe ślady naszej radości, "Tygodnik Powszechny" 1979, nr 4; Z rozmyślań o Królestwie Bożym na ziemi, "Tygodnik Powszechny" 1981, nr 48; Życie Ewangelią. Z ks. J. Zieją rozmawia Jacek Moskwa, "Znak" 1986, nr 379; Z Matką Ledóchowską na Polesiu. Z ks. J. Zieją rozmawia Jacek Moskwa, "Znak" 1987, nr 387-388; Wobec wojny. Z ks. J. Zieją rozmawia Jacek Moskwa, "Znak" 1988, nr 396-397; Przesłuchanie proroka. Rozmawia Jacek Moskwa, "Tygodnik Powszechny" 1990, nr 4; Listy ks. Ziei do redakcji "Tygodnika Powszechnego", "Tygodnik Powszechny" 1991, nr 47; Co mi zostało? "Tygodnik Powszechny" 1991, nr 47; Ks. Jan Zieja o swoim kaznodziejstwie, "Gość Niedzielny" 1992, nr 39.

Zmarł 19 X 1991 r., do końca wierny pasjom swego życia: Chrystusowi, Ewangelii, Kościołowi, ekumenizmowi - bo jak mówił: "przegrody między wyznaniami nie sięgają nieba" - braterstwu ludów i narodów, idei pokoju i miłości Ojczyzny.
Msza św. pogrzebowa została odprawiona 23 X w kościele sióstr wizytek w Warszawie z udziałem Prymasa Polski, kard. J. Glempa, Prezydenta RP Lecha Wałęsy, biskupów, rodziny, kapłanów oraz licznie zgromadzonych przedstawicieli różnych wyznań i ugrupowań. Został pochowany w grobie swej matki na cmentarzu w Laskach. Nie było podczas pogrzebu przemówień, zgodnie z jego prośbą, wyrażoną w Testamencie: "Proszę, by podczas Mszy św. pogrzebowej... była tylko sama modlitwa za mnie i o pokój między narodami całego świata, a szczególnie o jedność braterską Polaków, Litwinów, Białorusinów i Ukraińców oraz za zbawienie wszystkich ludzi".

* * * * *

J. Zawieyski, Próba ognia i czasu, Poznań 1958; St. Podlewski, Wierni Bogu i Ojczyźnie. Duchowieństwo polskie w walce o niepodległość Polski w II wojnie światowej, Warszawa 1971; s. J. Ledóchowska, Życie i działalność Julii Urszuli Ledóchowskiej, Poznań 1975; Al. Kamiński, Kamienie na szaniec, wyd. IX, Warszawa 1978; Ks. Fr. Miotke, Ks. Jan Zieja autor tekstów homiletycznych, ATK Warszawa 1979. mps; St. Broniewski, Całym życiem, Warszawa 1983; J. Nowak (Zdzisław Jeziorański), Wojna w eterze. Wspomnienia, t. I, Londyn 1986; Miłość Krzyża się nie lęka... Listy Julii Ledóchowskiej - bł. Urszuli i wspomnienia o niej (Wybór, opracowanie, przypisy i rys biograficzny Amelia i Tadeusz Szafrańscy), Warszawa 1991.

J. Zawieyski, Droga katechumena, "Znak" 1958, nr 43; ks. A. Boniecki, Kontemplacja ewangeliczna ks. Jana Ziei, "Tygodnik Powszechny" 1967, nr 5; ks. M. Badowski, Wspomnienie o ks. Janie Ziei, "Tygodnik Powszechny" 1991, nr 47; jpo, Pogrzeb księdza Ziei, "Tygodnik Powszechny" 1991, nr 44; Z. Kossak, Przepełniona miara, "Przegląd Katolicki" 1991, nr 24; J. Moskwa, Świadek Dobrej Nowiny, "Spotkania" 1991, nr 45; A. Romaszewska-Guzy, Niełatwo żyć po śmierci, "Życie Warszawy" 2-3 XI 1991; R. Saper, Wspomnienie o księdzu Janie Ziei, "Tydzień Polski" (Londyn) 1991, nr 51; Z. Sz., Pogrzeb księdza Jana Ziei, "Słowo Powszechne" 22 XI 1991; Z. Szuba, Dla nas - po prostu ksiądz Jan Zieja, "Słowo Powszechne" 22 X 1991; J. Turowicz, Świadek Ewangelii, "Tygodnik Powszechny" 1991, nr 47; J. Bartos, Ks. Jan Zieja - ciche dobro, "Słowo Powszechne" 16-18 X 1992; B. Borowski, Królestwo moje nie jest z tego świata, "Znak" 1992, nr 444; m. A. Górska, Modlitwa o pojednanie, "Powściągliwość i Praca" 1992, nr 3; m. A. Górska, urszulanka SJK, Wspomnienie o ks. Janie Ziei i jego związkach z szarymi urszulankami, "Gazeta Niedzielna" (Londyn) 1992, nr 21; J. Klukowski, Pan sam da wam znak, "Znak" 1992, nr 440; J. Moskwa, Ojciec Jan, "Powściągliwość i Praca" 1992, nr 1; T. Owiński, Wspomnienie o ks. Ziei, "Tygodnik Powszechny" 1992, nr 43; E. Płochacz, Więźniów odwiedzać. Rozmowa z ks. Janem Zieją, "Gazeta Wyborcza" 24-25 X 1992; (S) W duchu i w prawdzie, "Antena" 1992, nr 25; J. Turnau, Prorok, "Gazeta Wyborcza" 24-25 X 1992; W. Wojdecki, Żyjący Ewangelią, "Gość Niedzielny" 1992, nr 39.

Opracowała m. Andrzeja Górska do "Słownika Biograficznego Katolicyzmu Społecznego w Polsce. R-Ż", Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1995. Maszynopis.